Autor Dr hab.Ewa Zaraś-Januszkiewicz

Bez czarny ( Sambucus nigra L.)

Krzewy czarnego bzu były kojarzone ze światem pozaziemskim, krainą zmarłych i samą śmiercią. Wyobraźnię pogan pobudzał przede wszystkim duszący zapach białych kwiatów bzu, nieprzyjemnie pachnące roztarte liście oraz czerń dojrzałych owoców.

Wierzono, że w korzeniach czarnego bzu znajduje się siedlisko wszelkich złych mocy, szczególnie węża, będącego strażnikiem podziemnego świata[1]. Z tego przekonania zrodziło się wiele przesądów i wynikający z nich zakaz wyrywania czy też wycinania tej rośliny. Za posiadający magiczną moc uznawano nie tylko sam krzew, ale również miejsce pod nim, osłonięte okapem korony, stanowiące siedzibę duchów[2].

Brzoza brodawkowata ( Betula pendula Roth)

W wierzeniach pogańskich Słowian brzoza była symbolem dziewczęcości, wiosny, niewinności i czystości. Nimfy brzozowe były wyobrażane jako smukłe, młode dziewczęta o długich, falujących włosach[3]. Brzozę uznawano za drzewo święte, mające związek z bóstwami płodności, stąd jej znaczenie jako symbolu odradzającego się życia.

Reprezentująca rytualną czystość brzoza była obecna w wielu obrzędach, w których brały udział młode dziewczęta (dziewice). Była również wykorzystywana w rytuałach związanych z płodnością, przypisywano jej właściwości ochronne i oczyszczające[4]. W wierzeniach ludowych, legendach i opowieściach, akcentowany jest związek tego drzewa z młodymi kobietami i czystością, ale jednocześnie ze śmiercią[5].

Brzoza była drzewem kultowym, wyznaczającym miejsce praktyk religijnych i ofiarnych. Wierzono, że objawiające się w brzozie moce mogą przez nią przyjmować składane ofiary i w zamian otaczać proszących opieką. Prośby zanoszone pod brzozą, adresowane zwykle do bóstw płodności, były związane z rozpoczęciem cyklu wegetacyjnego, plonami i rozbudzeniem mocy witalnych[6]. Poganie okres, w którym kwitły brzozy, określali nazwą „brzezień”. Późną wiosną, w czasie obchodów święta pasterzy, tańczyli przybrani w brzozowe gałęzie[7]. Podczas magicznych obrzędów odprawianych pod brzozą Słowianie błagali bóstwa o płodność koni (pod lipą modlili się o urodzaj, a pod dębem o deszcz) [8].

Mimo ważnej roli brzozy w obrzędowych i kultowych praktykach Prasłowian, ustępowała ona jednak pod tym względem dębowi i lipie[9].

Cis (Taxus sp.)

W świecie symboliki pogańskiej cis był związany z krainą zmarłych. Jak wiele roślin o trwałym ulistnieniu, symbolizował nieśmiertelność.

Jeszcze w połowie XX w. wśród tatrzańskich pasterzy istniał zwyczaj gromadzenia się nocą i palenia ognisk wokół cisów. W miejsca takie przyprowadzano dzieci i chorych. Wynikało to najprawdopodobniej z wiary w uzdrawiające właściwości krzewów. Pod cisami zakopywano niekiedy głowę baranka, co wyraźnie miało charakter ofiary[10].

Wierzono, że drewno tej rośliny ma właściwości antydemoniczne i ochronne, dlatego było ono stosowane przeciwko wściekliźnie, a wykonany z cisowej gałęzi kij stanowił skuteczną broń przeciwko wściekłym zwierzętom[11].

Dąb (Quercus sp.)

Dęby to przeważnie drzewa długowieczne i monumentalne, stąd ich czołowe miejsce w słowiańskich wierzeniach. Dąb symbolizował ogień, oś świata, punkt zwrotny, wytrwałość, świętość i siłę. Był drzewem burzy, długowieczności i nieśmiertelności, poświęconym bóstwu piorunowemu- Perunowi[12]. W kulturze ludowej Bałtów jeszcze w XVII w. dąb łączono z Perunem, a na Litwie i Łotwie- Perkunem lub Perkonem[13]. Kult dębu jako drzewa Peruna „dawał upust modłom o deszcz i o dobrą pogodę”[14]. Związek między dębem a Perunem potwierdza powtarzający się wśród indoeuropejskich nazw tego drzewa rdzeń *perk-[15].

Z mediacyjnością dębu i widzeniem w nim siedziby bóstwa łączyła się wiara w jego pozytywne właściwości. Sam cień drzewa był uznawany za dobroczynny i przynoszący prorocze sny[16]. Dąb był również kojarzony z płodzeniem (jako drzewo „męskie”) i mocami, które zapewniają światu odnawianie życia. Był świadkiem wielu sądów, składania przysiąg i ślubów. Według wierzeń skandynawskich drzewo to stanowiło siedzibę zmarłych mężczyzn[17]. W Macedonii i Bułgarii święty dąb nazywano „zapisem”. Wokół niego odbywały się najważniejsze uroczystości wsi. Nazwa drzewa pochodziła od umieszczanego na nim znaku, chroniącego go przed ścięciem. Uszkodzenie dębu oznaczało jego profanację i narażało na zemstę bogów. Wierzono, że ze zranionego dębu płynie krew[18].

Święte dęby, zwłaszcza te, w które uderzył piorun, otaczano często płotem z dwiema furtami, przez które mogli wchodzić jedynie kapłani i książęta w celu odprawiania obrzędów. Pozostałym osobom za przedostanie się w pobliże drzewa groziła śmierć[19].

Jabłoń (Malus sp.)

Jabłoń była czczona przez pogan jako „drzewo życia”, dar dobrych bogów, drzewo opiekuńcze i symbol płodności ziemi. Jej kult przetrwał m.in. u Polaków, Bułgarów i Rosjan aż do początku XX wieku. W dawnych wierzeniach słowiańskich jabłoń uznawana była nie tylko za drzewo obfitości, ale także za wróżkę śmierci, stąd związane z nią przesądy i zabobony[20].

W kulturze celtyckiej jabłoń była czczona na równi z dębem. Każdy, kto śmiał ściąć to święte drzewo był karany śmiercią[21].

Jałowiec pospolity (Juniperus communis L.)

Jałowiec był łączony ze światem pozaziemskim i śmiercią, przypisywano mu jednak właściwości ochronne, zdolność zatrzymywania złych mocy. Podobne znaczenie miał w symbolice chrześcijańskiej, jako symbol Bożej opieki. Jałowcem okadzano chorych, domostwa i cały dobytek w celu ochrony przed „czarownicami”, a także pomieszczenia, w których leżały zwłoki zmarłych[22]. Igliwie oraz jagody jałowca dodawano do kadzideł, które dymiły przed gontynami „na chwałę Świętowita”[23].

Jemioła (Viscum sp.)

O kultowym znaczeniu jemioły decydowało jej usytuowanie pomiędzy niebem a ziemią, z czego wynikał jej związek z sacrum oraz właściwości mediacyjne. Ze względu na wieczną zieleń, symbolizowała trwałość, stałość i niezmienność. Celtowie wierzyli, że w jemiole ukryta jest dusza dębu, „ kiedy zawieszona między niebem i ziemią pozostaje zielona na bezlistnym drzewie”[24]. Jemioła była również symbolem płodności i obfitości. Wśród Słowian znany był zwyczaj uderzania jej gałązkami wymion krów w celu zwiększenia ich mleczności i płodności[25]. Wierzono także, że pod drzewem, na którym rośnie jemioła, są zakopane skarby[26].

Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior L.)

Drzewo to posiadało bardzo bogatą symbolikę. Według Kopalińskiego (2001) Było symbolem osi świata, słońca, ognia, boskości, szlachetności, siły i dobrej wróżby.

Jesion czczony był jako święte drzewo w wielu kulturach. W mitologii skandynawskiej wiecznie zielony jesion Igdrasil (Yggdrasil) był „wielkim drzewem świata”. W wierzeniach słowiańskich jesion nigdy nie był utożsamiany z żadnym bóstwem, nie stanowił także siedziby bogów, duchów czy demonów, jednak rosnący w świętych gajach był otaczany ogromną czcią, podobnie jak lipa, ustępując jedynie dębowi, który odbierał „hołd najwyższy”[27].

Klon pospolity (Acer platanoides L.)

Klon był zwykle czczony jako siedziba bóstw, rzadziej złych mocy. Świadczy o tym fakt, że w drzewo to nie uderzały pioruny, które- według pogańskich przesądów- „nieomylnie trafiają w demony”[28].

Klon pospolity symbolizował krainę zmarłych i według prasłowiańskich wierzeń nimi się opiekował. Drewno klonu posiadało moc odpędzania złych duchów czyhających na duszę człowieka. Z tego powodu zwłoki nieboszczyka układano na klonowych deskach. W późniejszych czasach z klonu sporządzano trumny, broniące zmarłego przed „nagabywaniem go przez diabła”[29].

Leszczyna pospolita (Corylus avellana L.)

Leszczyna była otaczana kultem religijnym jako „drzewo święte, należące do epifanii bóstw macierzyńskich dających życie i opiekujących się umarłymi”. Była łączona ze światem podziemnym ze względu na głęboko sięgające korzenie, w których często znajdowały się wężowiska[30]. Leszczyna była również „żywicielką” i drzewem opiekuńczym, posiadającym zdolność uzdrawiania[31]. Jej gałąź obsypana orzechami symbolizowała obfitość i była dobrą wróżbą na przyszłość[32].

Leszczynie przypisywano właściwości magiczne. Z jej gałązek sporządzano różdżki dla różdżkarzy i wróżbitów. Były one wykorzystywane do przepowiedni, odnajdywania podziemnych źródeł oraz ochrony przed złymi duchami i czarownicami[33]. Jako krzew, w który nie uderzają pioruny, leszczyna służyła do ochrony przed burzą[34].

Lipa (Tilia sp.)

W mitologii indoeuropejskiej lipa była świętym drzewem kobiet (opozycyjnie w stosunku do dębu, który był drzewem mężczyzn). Od lipy kobiety wywodziły swoje pochodzenie. W kalendarzu druidów była łączona z połową marca i września, czyli z początkiem cyklu wegetacyjnego i porą owocowania[35]. Żeński charakter lipy odpowiadał jej związkowi z płodnością, życiem, a także śmiercią i upływającym czasem. Symbolizowała bierność, płodność, miłość i życie rodzinne[36]. W czasach przedchrześcijańskich lipa była czczona jako drzewo święte. Szczególnym kultem otaczane były stare okazy. Wierzono w ochronne właściwości tego drzewa. Gałązkami lipowymi okadzano zwierzęta hodowlane (głównie krowy) „dla ochrony przed czarownicami”. Również ludzi lipa chroniła przed „złymi mocami” i uderzeniem pioruna[37].

Lipa odgrywała ważną rolę w obrzędowości pogańskiej. Pod lipą składano ofiary pogańskim bogom[38].

Miododajna lipa kojarzyła się Słowianom z bogactwem, co potwierdza legenda:

„Głupi jeden parobek przywiązał krowę do lipy, a sam poszedł do karczmy; gdy powrócił, nie zastał już krowy, on zaś nie pytając, czy mu ją kto ukradł, czy się sama urwała, ciągle się tylko upominał u lipy: oddaj mi krowę. Na całą odpowiedź lipa zaczęła skrzypieć: łypa skryp, łypa skryp; on zaś głos lipy tłumacząc sobie inaczej, rzekł: oddasz mi pieniądze na święty Filip i poszedł sobie. Pamiętając to, przyszedł na święty Filip do owej lipy, a nie widząc pieniędzy ściął ją, aż wtem ze ściętego pnia posypały się pieniądze”[39].

Orzech włoski (Juglans regia L.)

Orzech to symbol tajemnicy, twardości i płodności[40], a także cierpliwości (za sprawą trudnych do rozłupania owoców) i długowieczności. Był uważany za drzewo domowe, związane z duchami opiekuńczymi. Owoce orzecha lub same łupiny były wykorzystywane w wielu praktykach guślarskich, wróżbach i obrzędach, m.in. związanych z inicjowaniem czy rozbudzaniem płodności[41]

Sosna pospolita (Pinus sylvestris L.)

Wiecznie zielona sosna symbolizowała wytrwałość, a także cnotę i dobroczynność. Rosnąca w świętych borach i gajach była otaczana czcią i traktowana „z należytym respektem i powagą”[42].

Chociaż jej rola w słowiańskiej obrzędowości była stosunkowo niewielka, jeszcze dziś żywy jest w folklorze zwyczaj robienia na wiosnę z odpowiednio przystrojonych wierzchołków sosny tzw. „gaików” lub „maików”, wnoszonych do wsi przez młode dziewczęta[43].

Topola osika (Populus tremula L.)

Osika symbolizowała zdaniem Kopalińskiego (2001) ból i skargę. Skojarzenia takie budził zapewne wygląd tego stale „trzęsącego się” drzewa.

W wielu wierzeniach pogańskich była ona łączona ze światem zmarłych i upiorami, choć bywała także używana przeciwko złym mocom. Zasadniczo jednak uważano osikę za drzewo „złe”, dlatego nie była ona wykorzystywana w obrzędach i innych praktykach religijnych.

Wierzba (Salix sp.)

Wierzba była postrzegana jako drzewo „złe”, będące siedzibą demonów i diabłów, drzewo czarów, wróżek i czarownic, które na wierzbowych miotłach „pędziły na sabaty”. Symbolizowała żałobę i nieszczęście, ale ze względu na niezwykłe siły witalne- także płodność i odradzające się życie[44]. Według dawnych zwyczajów słowiańskich matka, której kilkoro dzieci zmarło wkrótce po urodzeniu, spodziewając się kolejnego potomka wbijała w ziemię bezlistny wierzbowy kołek i podlewała przez 30 dni. Pojawienie się na nim pąków wróżyło, że dziecko będzie żyć[45].

Według legendy wierzba powstała z kobiety o imieniu Blinda, która „miała szczególny dar wydawania mnogiego potomstwa z niewypowiedzianą łatwością, tak dalece, że nie tylko sposobem przyrodzonym rodziła, ale z rąk, nóg, głowy i innych części ciała wydawać mogła dzieci. Ziemia, najpłodniejsza z matek, pozazdrościła jej takiej płodności, przeto razu jednego, gdy szła Blinda przez łąkę, która grząską była, nogi jej uwięzły w ziemi i tak mocno ziemia ścisnęła jej stopy, że z miejsca zejść nie mogła i przemieniła się e drzewo wierzbowe. To dało powód, iż miedzy gminem uważają wierzbę za drzewo święte i przypisują jej zbawienny wpływ na płodność”[46].

 

 

[1] Kowalski P., 1998: Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, Wrocław, s. 26

[2] Ziółkowska M., 1983: Gawędy o drzewach. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa, s. 22

[3] Kopaliński W., 2001: Słownik symboli. Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa, s. 29-30

[4] Kowalski P., 1998: Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, Wrocław, s. 33

[5] Kowalski P., 1998: Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, Wrocław, s. 34

[6] Kowalski P., 1998: Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, Wrocław, s. 34

[7] Ziółkowska M., 1983: Gawędy o drzewach. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa, s. 38

[8] Kowalski P., 1998: Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, Wrocław, s. 34-35

[9] Moszyński K., 1939: Kultura ludowa Słowian cz. II Kultura duchowa. Polska Akademia Umiejętności, Kraków, s. 534

[10] Ziółkowska M., 1983: Gawędy o drzewach. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa, s. 56

[11] Paluch A., 1984: Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej. Acta Universitatis Wratislaviensis No 752, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 115

[12] Kopaliński W., 2001: Słownik symboli. Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa, s. 58

[13] Gieysztor A., 1982: Mitologia Słowian. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa, s. 47-48

[14] Michałowski A., 2000: Symbolika drzew i ich znaczenie duchowe w krajobrazie kulturowym(2). Mitologia i wierzenia w europie. Krajobrazy dziedzictwa narodowego nr 2/2000, Wydawnictwo Ośrodka Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, s. 84

[15] Dąbrowska A., Kamińska- Szmaj I. (red.) , 2001: Świat roślin w języku i kulturze. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 86

[16] Kowalski P., 1998: Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, Wrocław, s. 79

[17] Kowalski P., 1998: Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, Wrocław, s. 77

[18] Kowalski P., 1998: Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, Wrocław, s. 76

[19] Ziółkowska M., 1983: Gawędy o drzewach. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa, s. 73

[20] Ziółkowska M., 1983: Gawędy o drzewach. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa, s. 102-103

[21] Kowalski P., 1998: Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, Wrocław, s. 169

[22] Paluch A., 1984: Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej. Acta Universitatis Wratislaviensis No 752, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 61

[23] Ziółkowska M., 1983: Gawędy o drzewach. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa, s. 108

[24] Kowalski P., 1998: Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, Wrocław, s. 191

[25] Kowalski P., 1998: Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, Wrocław, s. 193

[26] Paluch A., 1984: Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej. Acta Universitatis Wratislaviensis No 752, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 81

[27] Ziółkowska M., 1983: Gawędy o drzewach. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa, s. 133

[28] Ziółkowska M., 1983: Gawędy o drzewach. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa, s. 164

[29] Ziółkowska M., 1983: Gawędy o drzewach. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa, s. 165

[30] Kowalski P., 1998: Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, Wrocław, s. 275

[31] Ziółkowska M., 1983: Gawędy o drzewach. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa, s. 174

[32] Ziółkowska M., 1983: Gawędy o drzewach. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa, s. 176

[33] Kopaliński W., 2001: Słownik symboli. Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa, s. 283

[34] Kowalski P., 1998: Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, Wrocław, s. 275

[35] Dąbrowska A., Kamińska- Szmaj I. (red.) , 2001: Świat roślin w języku i kulturze. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 74

[36] Kowalski P., 1998: Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, Wrocław, s. 284-285

[37] Paluch A., 1984: Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej. Acta Universitatis Wratislaviensis No 752, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 41-42

[38] Moszyński K., 1939: Kultura ludowa Słowian cz. II Kultura duchowa. Polska Akademia Umiejętności, Kraków, s. 533-534

[39] Siemieński L., 1975: Podania i legendy polskie, ruskie i litewskie. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, s. 156

[40] Kopaliński W., 2001: Słownik symboli. Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa, s. 282

[41] Kowalski P., 1998: Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, Wrocław, s. 398

[42] Ziółkowska M., 1983: Gawędy o drzewach. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa, s. 244

[43] Paluch A., 1984: Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej. Acta Universitatis Wratislaviensis No 752, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 67

[44] Kopaliński W., 2001: Słownik symboli. Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa, s. 464-465

[45] Ziółkowska M., 1983: Gawędy o drzewach. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa, s. 282-283

[46] Siemieński L., 1975: Podania i legendy polskie, ruskie i litewskie. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, s. 218